Pochodzenie i znaczenie wyrazu tabu (tabuizacja, tabuistyczny, tabuizować, tabuizm)
Istnieje wiele definicji tabu, jednak wszystkie sprowadzają się do jednej, głównej tezy: tabu to coś, o czym mówić ani pisać nie należy. Wynika to z lęku przed używaniem pewnych słów, wynikającym z przekonania, że słowo ma moc sprawczą, że to, co powiedziane ma wpływ na rzeczywistość. Według Słownika terminologii językoznawczej, tabu to „wyraz pochodzenia polinezyjskiego „święty, zakazany”(…). W językoznawstwie leksem ten jest stosowany na oznaczenie zjawiska zakazu używania pewnych słów tak w społeczeństwach prymitywnych, jak również w formie złagodzonej i szczątkowej wśród społeczeństw cywilizowanych. Zjawisko to znajduje psychologiczne uzasadnienie w fakcie podświadomego identyfikowania wyrazu z nazywaną rzeczą”1. „Termin tabu został wprowadzony przez J. Cooka. Jak już wcześniej zostało powiedziane, jest ono słowem polinezyjskim, które pierwotnie oznaczało to, co święte, nietykalne, niesamowite, niebezpieczne i nieczyste. Określenie „święty lęk” przybliża zrozumienie pojęcia tabu. Wszystko, co dla jakieś przyczyny wzbudzało lęk i było niesamowite, stawało się przedmiotem tabu. W. Wundt określił tabu jako najstarszy niepisany kodeks prawny ludzkości. Powszechnie przyjęto, że tabu jest starsze od bogów i wywodzi się z epoki przedreligijnej”2. Według Encyklopedii językoznawstwa ogólnego, tabu językowe to „1. zakaz posługiwania się pewnymi wyrazami lub wyrażeniami w danej społeczności językowej. 2. Wyraz lub wyrażenie podlegające tabu. Tabu językowe jest wynikiem mistycznego identyfikowania wyrazu z nazywanym przedmiotem czy zjawiskiem. W przeświadczeniu mówiących (zachodzi to zwłaszcza u ludów prymitywnych) użycie takiego wyrazu lub wyrażenia może grozić niepożądanymi skutkami. Tabuizacji podlegać mogą zarówno nazwy dotyczące istot i przedmiotów uznawanych za święte, jak i nazwy istot, przedmiotów czy zjawisk traktowanych jako straszne, potępieńcze. Pierwszych unika się, ażeby ich nie pospolitować, drugich, aby nie przynosiły nieszczęścia(…). W językach niektórych ludów pierwotnych tabu była nazwa niedźwiedzia. W języku prasłowiańskim jego nazwa została zastąpiona przez medved ‘miodojedźca’”3. Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury następująco definiuje tabu: „W społeczeństwach pierwotnych zakaz wykonywania pewnych czynności, używania albo dotykania pewnych przedmiotów, wymawiania pewnych słów. Tabu zabrania dotknięcia osoby króla a. kapłana czy też odzywania się do nich. W pewnych okresach nie zezwala na spożywanie mięsa niektórych zwierząt. Zakazuje wstępu na cmentarze, chyba że w kondukcie pogrzebowym. Wzbrania braciom i siostrom rozmowy ze sobą czy nawet przebywania w tym samym obejściu. Karą za złamanie tabu może być nieurodzaj, choroba, śmierć. Często jednak za pogwałcenie tabu nie przewiduje się żadnej kary; po prostu postępek taki uważa się za niewłaściwość, nieprzyzwoitość. Przen. zakazany, nietykalny, zwł. ze względu na prawidła moralności, obyczaju, dobrego smaku a. na ryzyko związane z naruszeniem zakazu. Z jęz. Polinezyjczyków z Wysp Przyjacielskich (Tonga, gdzie James Cook w 1771 odkrył tę instytucję) tapu 'święty; przeklęty'; rozróżnienie tych dwóch znaczeń, dla nas tak zasadnicze, jest równie nieuchwytne dla Polinezyjczyków, jak niedostrzegalne było dla starożytnych Rzymian, gdyż i łac. sacer obejmuje oba te znaczenia, a różni się od polinezyjskiego tapu głównie tym, że w silniejszym stopniu łączy się z religią, w słabszym zaś z magią”4. Ten sam autor w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych również definiuje tabu: „w społeczeństwach pierwotnych zakaz kultowy kontaktowania się z pewnymi przedmiotami, osobami albo dokonywania pewnych czynności dla uniknięcia kary ze strony sił nadprzyrodzonych; przedmiot, osoba, czynność objęte tym zakazem; przen. zakazany, nietykalny (zwł. ze względu na prawidła moralności, obyczaju, dobrego smaku albo na ryzyko związane z naruszeniem zakazu)”5. Według Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego „tabu, według wierzeń ludów pierwotnych: zakaz dotykania pewnych przedmiotów, osób albo zwierząt lub dokonywania pewnych czynności; naruszenie tego zakazu miało powodować nieszczęście; przedmiot, osoba, zwierzę nietykalne, święte. Przen. świętość nietykalna: Przyda się ta moja książka pisana w straszliwej epoce o życiu dwóch młodych duszków [duszków], o ich wychowaniu bez żadnych tabu, bez żadnych zmumifikowanych świętości. Wańk. Ziele 205. Nie reprezentuję poglądu, iż zabytki stanowią jakieś nienaruszalne tabu. Jednakże są zabytki o wartości nienaruszalnej. Archit. 5, 1953, s.126”6. Warto również przytoczyć definicję tabu językowego zawartą w Encyklopedii wiedzy o języku polskim: „tabu językowe w każdej ludzkiej społeczności wiąże się zwykle z czynnościami i przedmiotami, których wykonywanie i dotykanie, przynajmniej w pewnych okolicznościach, jest zakazane. Terminem tym (wyraz tabu zapożyczony z jęz. polinezyjskiego za pośrednictwem jęz. ang.) oznacza się wyrazy, których z jakichś irracjonalnych lub na wpół irracjonalnych względów nie wolno używać. Współcześnie zwykle dotyczą one seksu, wydalania, stroju, jedzenia, rzadziej religii i polityki. Samo zjawisko t. j. odziedziczyliśmy z czasów, kiedy wierzono w mistyczny związek nazwy z jej desygnatem. Jego działanie spowodowało szereg zmian językowych, zwłaszcza w zakresie znaczenia poszczególnych wyrazów i związków frazeologicznych. Dziś t. przejawia się w społecznym nakazie unikania wyrazów nieprzyzwoitych lub nazywających zjawiska, które budzą grozę (np. zastępcze nazywanie raka „najstraszliwszą chorobą XX wieku”). Aby uniknąć posłużenia się wyrazem obłożonym t., mówiący używa wyrazów lub wyrażeń zastępczych, czyli – eufemizmów (np. zejść ze świata zamiast umrzeć). U ludów pierwotnych za tabu uznawane było wszystko, do czego zbliżenie się mogło być niebezpieczne. Przedmioty tabu mogą być „święte” i nie można ich pospolitować, lub „przeklęte”, więc nie trzeba ich wywoływać, żeby nie wyrządziły zła”7.
Podobną definicję tabu znaleźć można w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny: „ tabu z języka tonga tapu przez angielski taboo; rzecz, r. n.; nieodmienny;
w wierzeniach ludów pierwotnych: zakaz obcowania z niektórymi osobami, zwierzętami lub przedmiotami, mówienia o nich, wykonywania pewnych czynności w celu uniknięcia kary ze strony sił nadprzyrodzonych; także osoba, zwierzę, przedmiot, których dotyczy taki zakaz: Każdego, kto ośmieliłby się zlekceważyć tabu, czekała najsurowsza kara – gniew bogów. Bliskoznaczne: świętość, sacrum, zakaz.
Nietykalna świętość, wszystko to, o czym nie należy rozmawiać, co jest objęte zakazem, najczęściej ze względu na zasady moralne, obyczajowe itp.: Sprawa zniknięcia Piotra od dawien dawna jest w ich domu tematem tabu. Bliskoznaczne: nietykalny, nienaruszalny, święty”8.
Już ludzie pierwotni utożsamiali słowo z nazywaną przez nie rzeczą. „Dziki nie jest w stanie dostrzec różnicy między rzeczami a słowami, wobec czego zazwyczaj wyobraża sobie, że związek między osobą a imieniem lub rzeczą i jej nazwą nie jest jedynie związkiem umownym czy też idealnym, lecz więzią rzeczywistą i silną, łączącą jedno z drugim w taki sposób, że magiczne zabiegi w stosunku do człowieka mogą być dokonane równie łatwo za pośrednictwem jego imienia, jak włosów, paznokci czy innej materialnej części jego osoby”( J. G. Frazer 1978:208). Według Moniki Kaczor tabu jest zależne od sfer pozajęzykowych, jest związane z sacrum i profanum. O pewnych rzeczach jednoznacznie nacechowanych po prostu się nie mówi lub do ich wyrażenia używa się języka potocznego.
Poczucie przyzwoitości niesie ze sobą ograniczenia w swobodnym posługiwaniu się językiem i bezkrytycznym korzystaniu z systemu leksykalnego. W systemie semantycznym języka powstają wyrażenia pozbawione znamion wulgarności, dwuznaczności, obsceniczności, łagodzące treść wypowiadanego komunikatu(…). Estetyczna funkcja mowy związana z tabu zapobiega niewłaściwemu, niestosownemu i nieodpowiedniemu kojarzeniu wyrazu z podmiotem w określonym akcie komunikacji. W ten sposób chroni się odbiorcę przed cierpieniem natury estetycznej. Stąd tabu w języku wymaga, by o określonych fragmentach rzeczywistości pozajęzykowej komunikować w sposób godny, z należytym szacunkiem dla odbiorcy (M. Kaczor 2003:46).
I tak nie należy w obecności chorego mówić o śmierci, w sposób dosłowny nazywać czynności fizjologicznych czy orientacji seksualnych, itd.
Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów pod red. J. Bralczyka zawiera następującą definicję tabu: „1. według wierzeń ludów pierwotnych: zakaz stykania się z pewnymi przedmiotami, osobami, zwierzętami lub dokonywania pewnych czynności, którego naruszenie miało powodować karę sił nadnaturalnych; też: przedmiot, osoba, zwierzę itp. objęte tym zakazem. 2. nietykalna świętość. 3. to, o czym się nie mówi lub co jest zakazane”9.
Anna Krawczyk-Tyrpa rozróżnia tabu pierwotne i nowożytne. Pierwsze związane jest z lękiem przed obcymi, drugie natomiast to wstyd przed swoimi (1998:154). Według Stanisława Leszczyńskiego tabu to „zdecydowane omijanie albo kategoryczny zakaz pewnych zachowań, w tym również zachowań językowych” (1988:10). Pomimo faktu, że zakaz mówienia o pewnych rzeczach, czyli tabu językowe rozwinęło się w kulturach pierwotnych, jest ono nadal obecne we współczesnej cywilizacji.
Współczesny zakres pojęcia tabu nie jest tożsamy z pojęciem z czasów Wundta i Freuda. Tabu istnieje także w społeczeństwach wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie, w różnych formach, w większości religii, jako stały składnik kultury i jako rodzaj cenzury. Tabu może mieć charakter ogólnospołeczny dotyczący całego narodu, czy też grupy zawodowej, i dotyczy, np. zmowy milczenia w grupach lekarzy, prawników, polityków, policjantów czy dziennikarzy. Tabu może mieć charakter rodzinny. Tak zwane „tajemnice rodzinne” są skrzętnie skrywane, bo są bolesne i wstydliwe. Może to być: alkoholizm, przemoc fizyczna i psychiczna, molestowane dzieci, aborcja, dewiacje seksualne, choroby psychiczne i nowotworowe. Więź między dwojgiem ludzi, ich intymność, klimat psychiczny, umowność gestów i słów traktowana jest przez tych dwojga jako ich tabu10.
Na uwagę zasługuje również znaczenie tabu opisane w Słowniku psychologii: „tabu (taboo): 1. potępiany bądź zakazany czyn, przedmiot lub zachowanie, 2. akt zakazu. Termin pochodzi od polinezyjskiego słowa tabu, wskazującego na coś świętego, przeklętego, pierwotnie oznaczało zakaz kontaktu z przedmiotami, osobami i czynnościami związanymi z praktykami religijnymi i z obyczajami. Współcześnie pojmowane tabu jest znacznie szersze (w formie przymiotnikowej: obłożony tabu, tabuizowany)”11.
Do rodziny wyrazowej tabu należą również takie wyrazy jak: tabuistyczny, tabuizacja, tabuizm, tabuizować. Są to leksemy bardzo rzadko spotykane, dlatego też nie we wszystkich słownikach można odnaleźć ich definicje. Uniwersalny słownik języka polskiego zawiera definicje wyrazów: tabuistyczny oraz tabuizacja: „tabuistyczny 1. antr. odnoszący się do tabu – zakazu stykania się z pewnymi przedmiotami, osobami. Tabuistyczne religie, wierzenia. 2. książk. przen. odnoszący się do tabu – tego, o czym się nie mówi: W konserwatywnej, małomiasteczkowej społeczności musiała przełamać wiele tabuistycznych barier”12. Tabuizacja, według tego samego słownika to „1. antr. nadawanie komuś lub czemuś charakteru tabu – zakazu stykania się z pewnymi przedmiotami, osobami. Tabuizacja bóstw, demonów. 2. książk. przen. Nadawanie komuś lub czemuś charakteru tabu – tego, o czym się nie mówi. Tabuizacja śmierci”13. Podobną definicję znaleźć można w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego. Najwięcej objaśnień leksemów z rodziny wyrazowej tabu zawiera Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. „Tabuistyczny poch. od tabu; przym.: tabuistyczna, tabuistycznego; nie stopniuje się; odnoszący się do tabu, związany z określonymi zakazami w danej kulturze, obyczajowości: Niektóre słowa w nowej rzeczywistości utraciły swój tabuistyczny charakter, używa się ich coraz częściej. Bliskoznaczne: magiczny, zakazany”14. Kolejny wyraz z tej rodziny to tabuizacja – „poch. od tabu; rzecz. r. ż.; D. C. Ms. tabuizacji, bez l. mn.; nadawanie czemuś lub komuś charakteru tabu – świętości: Typowym przykładem wyrazów ulegających tabuizacji są imiona osób zmarłych oraz nazwy przedmiotów z nimi związanych. Bliskoznaczne: magia, zakaz”15. „Tabuizm [tabuizm|| tabuism] poch. od tabu; rzecz. r. m. ;D. tabuizmu, Ms. tabuizmie [tabuizmie||tabuiźmie], bez l. mn.; zjawisko występowania pewnych zakazów i nakazów w wierzeniach ludów pierwotnych. Bliskoznaczne: magia”16. Tabuizować to ostatni leksem z rodziny wyrazowej tabu, znajdujący się w tym słowniku. „Tabuizować poch. od tabuizacja; czas. niedokonany; tabuizuję, tabuizujesz, tabuizuj, tabuizował, tabuizowaliśmy [tabuizowaliśmy], tabuizowalibyśmy [tabuizowalibyśmy], tabuizowany; rzecz. tabuizowanie; tabuizować co, kogo, jak; nadawać czemuś lub komuś charakter tabu: Imiona bóstw i demonów są tabuizowane, zaczynają funkcjonować w danej społeczności na nowych zasadach”17.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.